Tijdens dit schooljaar gaan we de module ‘Superuitvindingen’ voor het eerst draaien. Toen ik mijn collega’s vroeg naar hun ideeën zeiden ze dat ze wel een aantal uitvindingen konden bedenken. Zo opperde een collega het idee van de wc en een ander voor zeep. Er was echter één collega die totaal buiten de kaders van het vak science dacht: “Ooh, simpel.” zei hij. “Dat moet natuurlijk de uitvinding van het verhaal zijn.” Dat zette mij wel even aan het denken en uiteindelijk was ik het volkomen met hem eens. Met verhalen kunnen we anderen overtuigen, emotioneren en informatie op een blijvende manier overbrengen.

Alleen vertellen we niet alleen verhalen aan anderen, maar ook aan onszelf. En anders dan we denken, zijn de verhalen die we onszelf vertellen vaak niet de waarheid. Ze zitten vol snelle conclusies, drogredenen en denkfouten. In dit artikel wordt bekeken welke denkfouten er zijn, hoe ze ontstaan en wat we er tegen kunnen doen.

Confirmation bias

De eerste denkfout die in mij opkomt is confirmation bias. Een bias is een vooroordeel waar een cognitieve fout uit voort kan komen. Confirmation bias is een vooroordeel dat je bewijsstukken die in overeenstemming zijn met een vooraangenomen idee zwaarder wegen dan bewijsstukken die je idee tegenspreken. Stel je voor dat er gevraagd wordt wat de veiligste auto is. Vervolgens racet je brein naar een conclusie: Volvo. Dan geef ik je de opdracht om deze vraag te onderzoeken met behulp van het internet. Je leest artikel na artikel. De één zegt Tesla en ander artikel beweert inderdaad Volvo. Elk artikel dat Volvo zegt, reken je meer waarde toe, elk ander artikel reken je niet mee. Na een aantal minuten blijf je bij je conclusie. Ook al spraken andere artikelen je tegen. Bij confirmation bias zie je eigenlijk alleen de artikelen die je wilt zien. Uiteindelijk vertel je jezelf dat Volvo de veiligste auto is en je weet er tal van argumenten bij te halen. 

De meeste denkfouten hebben een evolutionaire oorsprong. Onze hersenen zijn gevormd in de tijd van jagers en verzamelaars. De wereld van toen zag er heel anders uit dan onze tijd. Een groot verschil tussen de twee tijden zijn de overlevingsvaardigheden. Toen moesten er snelle beslissingen worden genomen. En met snel bedoel ik in minder dan een seconde. Zo had de mens bijvoorbeeld geen tijd om een gestalte in het bos te onderzoeken en rationeel te bedenken of het gevaarlijk was om daarna tot een conclusie te komen om weg te rennen. Tegen die tijd had de mens al dood kunnen zijn. Juist de mensen die ‘zonder na te denken’ waren gevlucht, overleefden lang genoeg om hun genen én gedrag door te geven. Confirmation bias wordt gelinkt aan het komen tot snelle conclusies. En toch moeten we de wereld van nu zien te navigeren met gedragspatronen van toen.

Wat kan je doen tegen het bijna instinctieve denkpatroon? Het instinct actief tegenwerken. Charles Darwin was daar een expert in. In zijn autobiografie zet hij zichzelf neer als een gemiddeld academicus. Hij zegt bijvoorbeeld: “Ik ben niet erg snel van begrip en ik ben niet scherpzinnig.” Hij vervolgt: “Mijn vermogen om een langdurige en zuiver abstracte gedachtegang te volgen is zeer beperkt.” Waar zijn intellect hem in de steek liet, hield zijn proces hem op de been. Zijn schrijf- en onderzoeksproces van zijn meeste publicaties, en vooral van zijn twee bekendste werken On The Origin of Species en The Descent of Man zijn kenmerkend aan twee zaken die confirmation bias tegenwerken. 

Je niet laten leiden door een hypothese. Darwin lijkt een beetje op een metaonderzoeker. Hij verzamelde enorm veel informatie uit lezingen, publicaties in journals en boeken om daar vervolgens een rode lijn in te vinden. In sommige onderzoeken had Darwin totaal geen hypothese, maar naarmate het onderzoek vorderde kwam ook hij uiteindelijk bij een hypothese. Darwin ging daar genadeloos mee om. Hij schrijft:

“Ik heb standvastig geprobeerd mijn geest ongebonden te houden, om zo iedere hypothese, hoe lief me die ook was, opzij te kunnen zetten zodra feiten op het tegenovergestelde wijzen. Ik kan me geen enkele eerste versie van een hypothese herinneren die niet na een zekere tijd opzij moest worden gezet of grotendeels aangepast moest worden.”

Een van de dingen die Darwin deed om confirmation bias tegen te gaan, was actief op zoek te gaan naar tegensprekende bewijzen. Darwin probeerde deze bewijzen vervolgens te weerleggen. Lukte dat, dan gold zijn theorie. Lukte dat niet, dan paste hij zijn theorie aan. Pas als hij alle tegenargumenten had weerlegd, ging hij weer op zoek naar bewijzen die zijn theorie bevestigden. Darwin noemde dit de gouden regel:

“Zodra mij een gepubliceerd feit, een nieuwe waarneming of gedachte te binnen schoot die mijn algemene resultaten tegensprak, dan maakte ik daar direct een aantekening van.”

Hij wist namelijk dat dergelijke feiten en gedachten veel makkelijker uit het geheugen verdwijnen dan positieve. 

Een andere manier om confirmation bias tegen te gaan is om de tijd te nemen om ideeën te laten ontwikkelen. In juli 1837 begon Darwin aan zijn onderzoek voor On The Origins of Species. In oktober 1838 had hij zijn eureka moment en schreef deze op in zijn notitieboek. Daar schreef hij over variatie, milieufactoren en natuurlijke selectie. Pas in juni 1842, werkte hij dit idee uit tot een samenvatting van 35 pagina’s. Zijn verklaring voor de vier jaar durende pauze:

“Hier was dan eindelijk een theorie waarmee ik aan de slag kon, maar ik was er zo op gebrand bevooroordeeldheid te vermijden dat ik besloot er voorlopig helemaal niets over te schrijven.”

Het uitstellen geeft de tijd om er later met een nieuwe blik naar te kijken. Darwin vond dat hij na een lange pauze zijn eigen werken bijna even kritisch kon beoordelen als het werk van iemand anders. Uiteindelijk heeft Darwin pas in 1859 On The Origins of Species uitgegeven, meer dan twintig jaar na zijn eerste woorden over de evolutietheorie.

Voor zover confirmation bias.

Het volgende dat uiteen wordt gezet is de verhalen die we onszelf vertellen als we niet over volledige informatie beschikken. De verhalen vullen de gaten op en zo komen we tot een kloppend verhaal, ten minste, voor ons. 

Fundamental attribution error

Deze valkuil komt vooral voor als we de acties en gedrag van anderen willen verklaren. Vaak zijn deze acties het resultaat van een complexe set aan gebeurtenissen die volledig berusten op toeval. Je hoort vaak anderen wel uitgedachte verklaringen bespreken over het gedrag van naasten, publieke bekendheden en natuurlijk ook altijd bij collega’s. 

Stel dat je een collega een urgent mailtje stuurt en schrijft aan het einde van dat mailtje dat je graag snel antwoord wilt. Aan het einde van de dag heb je nog steeds geen antwoord gekregen. Je bent een beetje boos en je vertelt jezelf een verhaal zodat je het gedrag kan begrijpen. Je herinnert je dat je collega ooit een keer langzaam had gereageerd, en dus vertel jij jezelf dat deze collega altijd sloom reageert. Dat is wat de ‘fundamental attribution error’ wordt genoemd. De denkfout stelt dat we het gedrag van mensen in één situatie overhevelen naar andere situaties. We overschatten daarmee persoonlijke kenmerken en persoonlijkheid, en we onderschatten de invloed van omstandigheden op hoe mensen zich gedragen.

We doen ons er goed aan om meer informatie te vinden voordat we onze conclusies trekken op bekende karaktereigenschappen. Zodra je merkt dat je een statement maakt over iemand z’n acties, is het dus tijd om vragen te stellen. Morgan Housel schreef in zijn boek The Psychology of Money het volgende:

“All behaviors make sense with enough information.”

Probeer achter die informatie te komen.

Inconsistency-avoidance tendency

De volgende en laatste gaat niet over verhalen over anderen, maar de verhalen die je over jezelf vertelt. Het liefst wil men dat de wereld niet verandert. Dat maakt het leven voorspelbaar. Net zoals wij willen dat de wereld hetzelfde blijft, willen wij ook dat onze acties hetzelfde blijven. Als gewoonten eenmaal zijn gevormd, komen we er maar lastig vanaf. Maar we blijven ook vaak in denkgewoonten en -patronen hangen. Charlie Munger, noemde deze denkfout ‘Inconsistency-avoidance tendency’. Het is de neiging om in lijn te blijven met eerdere conclusies, uitgesproken loyaliteit, opgebouwde reputatie en geaccepteerde rollen in de samenleving, op werk en in je relaties. 

Het is niet exact duidelijk waarom dit in onze hersenen is gesloten. Anders dan confirmation bias is er geen directe link te leggen met overleven, wel een indirecte. Jagers en verzamelaars waren sociale groepen die je kans in de wilde omstandigheden van tienduizenden jaren terug in leven hielden. Een groep zorgde voor warmte en voedsel. Verstoting betekende eigenlijk de dood. Consistentie in ons gedrag bevorderde de samenwerking, omdat het anders moeilijk zou zijn als iedereen continu andere reacties en gedrag vertoonde.

Je kan makkelijk beredeneren dat een snelle, onlogische conclusie trekking in combinatie met zelfconsistentie tot redelijk veel denkfouten kan leiden op de lange termijn.

Een van die problemen is academische traagheid. Einstein, Keynes en Darwin waren het in die zin met elkaar eens: academische vooruitgang wordt niet tegengehouden door de intrinsieke moeilijkheid van een bepaald onderwerp, maar doordat ideeën inconsistent zijn met de gevestigde ideeën. Hoewel Einstein hiervan bewust was, heeft hij nooit de ideeën van kwantummechanica volledig geaccepteerd, maar hield hij vast aan zijn relativiteitstheorie. Keynes was meer bewust en probeerde een leuke analogie te trekken: 

“The human mind works a lot like the human egg cell. When one sperm gets into the human egg, there’s an automatic shut-off device that bars any other sperm from getting in. The human mind tends strongly towards the same sort of result.”

Een makkelijk voorbeeld om de neiging naar consistentie te zien, is als er gevraagd wordt waarom iemand bepaald eten niet lust. Een veel voorkomend antwoord is dat men het nooit gelust heeft. En dan komen vage argumenten als textuur en geur. Zelfs al zou je het ingrediënt op een totaal andere manier bereiden, wil men moeilijk afwijken van de eerste conclusie. 

Om dit wat tegen te werken kan je gebruik maken van de strategieën beschreven bij confirmation bias. Verder doe je er goed aan om soms eens af te vragen: waarom doe ik dat of waarom vind ik dit? Probeer vastgeroeste ideeën uit te dagen en kijk naar mogelijkheden hoe het anders kan. 

Kennis van de inconsistency-avoidance tendency kan je ook in je voordeel gebruiken. Je kan bijvoorbeeld een eerste indruk achterlaten die je vervolgens in de toekomst van pas zou kunnen komen. Benjamin Franklin, grootvader van de VS, gebruikte deze kennis om zich omhoog te werken in een stad waar hij net was gearriveerd. Franklin stond erom bekend nieuwe, vooral invloedrijke mensen, een boek aan hem uit te lenen. Dat zorgt voor een vertrouwd gevoel, want je leent alleen iets aan iemand uit als je de persoon vertrouwt. Dat was de eerste conclusie, de eerste indruk, die Franklin achterliet in het hoofd van deze personen. Elke keer als ze zaken zouden moeten doen met Franklin, zouden ze tegen zichzelf zeggen dat die Franklin wel te vertrouwen is. Een eerste indruk kan je maar één keer maken, ga er zorgvuldig mee om.

We vertellen onszelf een hoop zelfgemaakte verhalen. Verhalen waardoor we de complexe wereld kunnen begrijpen, waardoor we onze eigen conclusies kunnen snappen en waardoor we het rare gedrag van de mensen om ons heen niet meer zo raar vinden. Maar zaak zijn deze verhalen niet helemaal waar. Ze zijn vaker een afsnijroute met leugens dan de bochtige werkelijkheid. Helaas valt er in het moment zelf niet zo veel te doen aan al deze denkfouten. Het is onze natuur. Het zit in ons DNA, doorgegeven en geperfectioneerd door evolutie. Echter kunnen we het ‘echte’ verhaal wel vinden. Door stil te staan, onszelf vragen te stellen en om meer informatie te vinden.

Ga op zoek naar de waarheid, ook in de verhalen die we onszelf vertellen. 

Blijf denken, 

De vrije stier